Aan de slag met dilemma's binnen integrale zorgnetwerken

In Nederland ontstaan steeds meer samenwerkingsverbanden voor de zorg en ondersteuning aan kwetsbare mensen, door professionals met verschillende achtergronden uit verschillende organisaties. Het is alleen niet eenvoudig om deze zorgnetwerken succesvol in te zetten. De Twentse Transformatie (TT), een integraal netwerk voor jeugd(hulp), vroeg recent aan Vilans de dilemma’s te onderzoeken en te bespreken.

Naast zorgaanbieders van jeugdhulp komen in het Twentse Transformatie-netwerk ook gemeenten, onderwijsinstellingen en partijen met een ’gedwongen karakter’ samen. De TT wil dat jeugd in Twente veilig opgroeit, talenten ontwikkelt en de wijk niet uit hoeft als er ondersteuning nodig is. De organisaties onderzoeken samen hoe de zorg radicaal anders kan worden georganiseerd en welke nieuwe ondersteuningsvormen kansrijk zijn. 

Methodiek: gezamenlijk reflecteren op dilemma’s 

Om de ambities van een zorgnetwerk te verwezenlijken is het verstandig om boven de dagelijkse dynamiek uit te stijgen en te kijken: hoe verloopt de samenwerking? Waar gaat het goed en waar kan het beter? En hoe kunnen we daar constructief een open gesprek over voeren?

In een kort college kregen de ongeveer 30 bestuurders informatie over veelvoorkomende governance-dilemma's, met botsende waarden op verschillende niveaus in het netwerk. Zij kregen hiermee een gezamenlijke taal. Vervolgens reflecteerden de bestuurders in kleinere groepjes op concrete dilemma’s die zij in het netwerk TT ervaren. Onze werkvorm zorgde ervoor dat dilemma’s ook echt open werden gedeeld, zodat de opbouwende discussie over soms botsende belangen en een beeld van elkaar ook van de grond kwam.

• Ga met de methodiek aan de slag (zie Downloads onderaan de pagina)

Aard van de dilemma’s binnen het netwerk

De dialogen tijdens de workshop waren respectvol en opbouwend. Bij het bespreken van de dilemma's hielden de meeste bestuurders in eerste instantie zich nog op de vlakte. Dat is normaal, want dilemma’s bespreek je niet overhaast maar in een veilige omgeving die je eerst moet creëren. Dankzij onze werkvorm en de gezamenlijke taal kwam de reflectie toch op gang omdat bestuurders elkaars uitspraken ook echt beluisterden: sommige uitspraken bevatten detail en diepgang, andere uitspraken gaven uiting van (milde) frustratie over zaken die nog niet helemaal goed verlopen.

Voorbeeld

Eén van de wethouders heeft het gevoel dat de zorgaanbieder in de jeugdhulp cliënten niet snel genoeg laat uitstromen (wat botst met waarde efficiëntie) omdat die aanbieder vooral zou focussen op de continuïteit van zijn/haar organisatie. Daartegenover staat de zorgaanbieder die vanuit de waarden inclusiviteit en kwaliteit van zorg bepaalde cliënten nog niet wil loslaten (hoewel er wachtlijsten zijn). De aanbieder twijfelt er juist soms aan of de gemeente altijd genoeg professionele competentie in huis heeft om de juiste indicatie te stellen; de gemeente zou te veel naar de meest efficiënte oplossing zoeken, maar levert dat wel de gewenste kwaliteit op? Dit soort kleine botsingen maakte duidelijk dat partijen een beeld van elkaar hebben - dat niet per se hoeft te kloppen - wat het vertrouwen en ook openheid naar elkaar in de weg kan staan.

Effect van de sessie op de samenwerkingspartners

In een open dialoog, ontstond begrip voor elkaar omdat bestuurders steeds even in elkaars schoenen gingen staan. Normaal gesproken kijkt iedere bestuurder vooral vanuit de eigen organisatie met een eigen perspectief en eigen belangen. Het perspectief van ‘de ander’ is minder bekend. De bestuurders konden elkaars positie en rol in het netwerk door de dialoog steeds beter plaatsen. 

De nieuwe gemeenschappelijke taal van dilemma’s en botsende waarden zorgt voor concreetheid in plaats van abstracte algemeenheden. Dit maakt het makkelijker voor de ene bestuurder om zich kwetsbaar op te stellen, wat andere bestuurders dan weer spiegelen. De wil om samen tot oplossingen te komen en om elkaar te helpen goed met de dilemma's om te gaan, neemt daardoor toe. En hoe rijker het verhaal is dat bestuurders over hun dilemma vertellen, des te meer aanknopingspunten andere bestuurders hebben om vanuit empathie mee te denken over het issue van de ander. De bestuurders beschouwden de openheid en het toegenomen begrip voor elkaars issues als zeer waardevol.

Verantwoording

Een wethouder vertelt hoe lastig hij het vindt om zich te verantwoorden aan de Raad. Die Raad is sterk gericht op cijfers die laten zien dat de jeugdzorg er goed voorstaat. Voor de wethouder is het niet altijd gemakkelijk om die cijfers ook inzichtelijk te leveren en ook om het verhaal achter die cijfers te vertellen: om uitleg te geven waarom en bepaald beleid nog niet optimaal effect lijkt te hebben. De Raad overtuigen dat het geld in de zorg goed wordt besteed, veroorzaakt de grote aandacht voor de waarde ‘efficiëntie’. Als een van de zorgbestuurders dat verhaal hoort, krijgt zij een idee hoe zij de wethouder kan helpen in de omgang met de Raad. ‘Als jij daarmee zit, dan wil ik best eens aan de Raad uitleggen welke issues er spelen. Of ik lever cijfers vanuit onze organisatie aan die jou kunnen helpen om een overtuigend verhaal aan de Raad te vertellen.’ Transparantie over dilemma’s leidt dus tot begrip en onverwachte oplossingen.

Conclusie

Het gezamenlijk reflecteren op dilemma's van bestuurders is een krachtige manier om een productieve dialoog te laten ontstaan in een netwerk. Dit is altijd nuttig maar vooral bij haperende samenwerkingen komt deze reflectie van pas als interventie. In plaats van langs elkaar heen te praten, benutten bestuurders dan juist de diversiteit van het netwerk, als platform waar problemen en oplossingen bij elkaar worden gebracht. En hoewel het voor bestuurders soms lastig is om de ‘netwerkpet’ op te zetten, ontstaat door het delen van dilemma’s een reflectieve, ‘netwerkbrede’ blik. Dat zorgt voor veel oplossingskracht. Netwerken met problemen hebben vaak de neiging meteen aanpassingen aan te brengen van functionele of structurele aard, zonder de achterliggende problemen echt te begrijpen. Dilemma’s laten zonder omweg de kern zien waar het om gaat en welke waarden onderliggend zijn, en vanuit die kern kunnen problemen in een netwerk vervolgens veel scherper en gerichter worden opgepakt.

Quotes over de meerwaarde van reflecteren op dilemma’s 

• 'Dilemma’s helpen om concreet te worden, om echte casussen te bespreken. En het maakt me nieuwsgiering, ik wil graag nog meer op werkbezoek bij de partners, echt meekrijgen hoe zij er nu in staan, waar ze mee te maken hebben.'
• 'De sessie laat zien dat het vormen van een netwerk niet vanzelf leidt tot samenwerking. Er is soms wat spanning nodig om scherp te worden, dan gaat het uiteindelijk beter.' 
• 'Het gaat uiteindelijk om oplossingen, maar daarvoor moet je echt met elkaar in gesprek. En daar kunnen dilemma’s bij helpen. Je leert elkaar kennen en snapt elkaar ook steeds beter.'
• 'De start van de sessie, vanuit een interessant college, geeft gezamenlijke taal en zorgt ervoor dat iedereen het daarna over hetzelfde heeft.'
• 'De sessie laat ook wel zien wie meer is aangehaakt en wie minder, dus wie nog eigenlijk op hetzelfde manier denkt als een paar jaar geleden. En die voelen dan zelf ook ‘he, ik moet mijn organisatie meer laten aanhaken.'