Afscheidsblog Henk Nies: Zin in het einde

‘Mevrouw, dit is het begin van het einde van uw leven’. Met deze woorden vatte de huisarts het gezamenlijke besluit samen. Ze was die vrijdagochtend alweer na een val in haar appartement gevonden. En voor de derde keer brak ze haar heup. Met 92 jaar vond ze het wel welletjes. Zij, haar dochter en de huisarts spraken af niet meer voor een verdere behandeling te gaan. Ze zou niet meer eten, stoppen met haar medicatie en alleen drinken op vraag.

Het was ook het moment om de hele familie bij elkaar te trommelen. Zowat alle kinderen, kleinkinderen en achterkleinkinderen kwamen dat weekend. Ze leefde op, was alert en stelde de vragen die ze altijd al had willen stellen. Ze verbond daarmee de hele familie in die laatste 48 uur van haar leven. Er ontstonden mooie gesprekken. En dikwijls kwam ze erop terug, dat dit het begin van het eind van haar leven was. Het was goed zo. Het gaf het gevoel dat het zin had dat ze er al die jaren was geweest.

Toegroeien naar het einde

Ik heb het al eens vaker betoogd: ik zie ouder worden als toegroeien naar het einde van je leven. Je beseft op enig moment dat de tijd die je nog voor je hebt eindig is, als je bijvoorbeeld op de denkbeeldige helft bent. Of je beseft dat de keuze die je maakt je onomkeerbaar naar een richting leidt, waarvan er geen weg terug is. Langzaam maar zeker sluipt de eindigheid in je leven. Als een verstandelijk weten, maar steeds meer als een onontkoombare ervaring. Je lijf begint steeds vaker kwaaltjes en mankementen te vertonen, je tempo wordt lager, je overziet het niet meer zo snel, mensen om je heen vallen weg, je stopt met werken en verliest een sociale rol. Elke dag wordt steeds meer het begin van het einde van je leven.

Zonder einde heeft het leven geen zin

Dat is een gedachte die niet vrolijk stemt. Maar het is de enige onbetwistbare zekerheid in je toekomst. En misschien is het maar goed ook. In allerlei mythen, sagen en literatuur is beschreven hoe het leven zinloos is en zelfs een kwelling wordt als het maar doorgaat en niet eindig is. Waarom zou je vandaag iets doen als het morgen ook kan? Waarom zou je nu kinderen krijgen als dat over twintig jaar ook kan? Wordt een eindeloze vriendschap of relatie niet saai en sleets? En wat is het perspectief van een eeuwige loopbaan? Zonder einde heeft het leven geen zin. Het besef van het einde roept op tot zingeving.

Aanvaarding

Ik heb dat geleerd van mijn leermeester in de psychogerontologie, Joep Munnichs. Hij deed zestig jaar geleden onderzoek naar de eindigheidsbeleving van oude mensen. Hij zag dat veel ouderen, die toen nog ‘bejaarden’ heetten, er niet aan willen. Ze negeren en ontwijken aanvankelijk de eindigheid van het bestaan. Maar dat is niet vol te houden, eindigheid is een onontkoombare werkelijkheid. Mensen gaan zich uiteindelijk tot het einde verhouden. Sommigen vluchten, anderen berusten en er is een flinke groep die tot aanvaarding komt.

Balans opmaken

Het proces lijkt op wat mensen met een terminale ziekte doormaken, zoals beschreven door Elisabeth Kübler-Ross. Zij liet zien hoe mensen aan het eind van hun leven de balans opmaken en met hun unfinished business, zoals zij dat noemde, in het reine moeten komen. 

Dat geldt ook voor het gewone proces van ouder worden. Nadat veel oudere mensen de eindigheid van hun bestaan aanvaard hebben, gaan ze zich opnieuw engageren, aldus Munnichs. Ze blijven zin vinden en zin houden in hun leven. Dat doen ze vanuit enige distantie. Het besef van eindigheid is weliswaar steeds op de achtergrond aanwezig, maar ze zijn betrokken op alledaagse dingen en de mensen die nabij zijn. Ze gaan zich op een hernieuwde manier tot het leven en de rollen in het leven verhouden. 

Eigen ervaringen

Ik heb dit onderdeel van mijn vakgebied, de psychogerontologie, niet bijgehouden de afgelopen decennia. Maar toen ik een paar uurtjes in de recente wetenschappelijke literatuur zat te grasduinen kreeg ik de indruk dat deze bevindingen nog steeds gelden en in vervolgonderzoek bevestigd worden. En meer dan vroeger kan ik ze steeds meer aan mijn eigen ervaringen relateren. De ervaring telt, tenslotte!

Vilans

Vandaag is het begin is van het einde van mijn loopbaan bij Vilans. Het is ook een moment om velen die mij dierbaar zijn bij elkaar te trommelen. Het levert mooie gesprekken op. En we kunnen vast stellen dat het zo goed is. 

Het heeft zin gehad dat ik bij Vilans ben geweest, en dat ik jarenlang met hart en ziel aan betere zorg heb mogen werken. Dat ik met inspirerende mensen mocht werken, mensen met een vergelijkbare bezieling, die elkaar goede samenwerking en goede verstandhoudingen gunnen, met wie ik plezier en uitdagingen kon beleven, die open stonden voor inspiratie en nieuwe relaties, met wie ik ongebruikelijke dingen kon uitproberen, en die mij hielpen om meer impact te maken dan ik ooit had kunnen denken. Het maakte deze fase van mijn leven zinvol en waardevol, voor anderen en voor mijzelf.

Keuzes maken

Maar er lag altijd een risico op de loer. Een keuze voor ambitie in werk, is al gauw ook een keuze die botst met de keuze voor mijn geliefde, mijn kinderen, vrienden en de mensen in mijn gemeenschap. Ik hoop daar een goede balans in gemaakt te hebben, die het makkelijker maakt de volgende levensfase in te stappen. 

Na mijn stadia van negeren en vooral ontwijken geef ik steeds meer invulling aan het aanvaarden. Ik heb de afgelopen tijd de ruimte genomen en gekregen om daar een begin mee te maken en een glijdende overgang te realiseren. Onderdeel van die overgang is dat ik de bijzondere leerstoel Organisatie en beleid van zorg aan de Vrije Universiteit nog een jaar mag voortzetten. Ik dank het Jo Visser Fonds en Vilans dat zij dit mogelijk maakten.

'Het heeft zin gehad'

Ik ga mij ook op andere levensdomeinen op een hernieuwde manier tot het leven en mijn rollen in het leven verhouden, met betrokkenheid én met distantie. En als dan de laatste 48 uur aanbreken en een dokter tegen mij zegt: ‘Mijnheer Nies, dit is het begin van het einde van uw leven’, hoop ik te kunnen zeggen: ‘Het was goed zo. Het heeft zin gehad.’

Volgende fase van het leven

Heb ik dan zin in het einde? Nee, dat niet! Maar ik heb er wel veel zin in, om de volgende fase van mijn leven even waardevol te maken als mij tot nu toe gegund was. Ik heb daarvoor andere mensen nodig: zin maak je samen. Ik wil jullie allemaal heel erg bedanken voor de bijdrage die jullie de afgelopen jaren aan mijn zin hebben gegeven, vanuit Vilans, met Vilans, vanuit de Vrije Universiteit, vanuit het Jo Visser Fonds, als collega’s, vrienden en – niet in de laatste plaats – als gezin. Vandaag maken we met elkaar een einde, maar ook een hernieuwd begin. En daar heb ik zin in!

Henk Nies