Beroepsmatige zorg niet meer vanzelfsprekend, zet het leven centraal

De zorgsector zou ‘de pleister op vele wonden’ willen zijn maar tegenwoordig is beroepsmatig geleverde zorg niet meer het vanzelfsprekende antwoord op alle ondersteuningsvragen. Themacoördinator Femke de Wit van Vilans vertelt over hoe het alternatief eruit ziet, waarbij het leven en niet de zorg centraal staat.

‘Men zou een pleister op vele wonden willen zijn’. Dit zijn de woorden van Joodse schrijfster en juriste Etty Hillesum. Hoewel geschreven in een ander tijdsgewricht, tussen 1943 en 1945, is de uitspraak tijdloos en nog steeds actueel. Toegepast op de huidige situatie in het zorglandschap vraagt deze uitspraak om een kritische beschouwing op de 'wonden' die we zien en voelen in de zorg. En roept het de vraag op of pleisters plakken voldoende is.

Breder perspectief naar zorg kijken

Hoe houden we de zorg toegankelijk en betaalbaar voor wie het echt nodig heeft? En hoe kunnen we duurzaam met elkaar blijven samenleven? De huidige vraagstukken brengen een beweging op gang waarin we vanuit een breder perspectief naar zorg kijken. Want zorg is maar een deel van het leven van mensen. In het zoeken naar oplossingen vindt een verschuiving plaats, een paradigma shift. Door de toename in welvaart en ontwikkelingen in informatisering en communicatie hebben mensen meer dan vroeger mogelijkheden om richting te geven aan hun eigen leven. De verschuiving van verzorgingsstaat naar een maatschappij waarin zelfredzaamheid en eigen verantwoordelijkheid vanzelfsprekender worden, is hiermee in lijn. In een groot deel van de nieuwe generatie ouderen is een sterk verlangen naar autonomie en zelfredzaamheid. Het veranderende perspectief brengt een beweging op gang waarin we niet meer kijken naar de patiënt of cliënt, maar naar de mens en de omgeving. Een beweging waarbij we zoeken naar oplossingen die het beste passen bij de unieke situaties van mensen met een zorgvraag.

We hebben wat te doen

Het huidige model voor langdurige zorg en ondersteuning in Nederland staat onder grote druk en is daardoor niet meer toekomstbestendig. De toegankelijkheid staat onder druk, door de dubbele vergrijzing, arbeidsproblematiek, en de sociaaleconomische positie van mensen die bepaalt in hoeverre zij gezond kunnen leven en kunnen participeren. Vraagstukken worden steeds complexer en een medisch antwoord is daardoor vaak maar een deel van de oplossing. Er wordt er nog steeds onvoldoende samengewerkt tussen domeinen en de bekostiging is nog te versnipperd. Daarnaast staan zorgprofessionals onder grote druk, waardoor het ziekteverzuim en de uitstroom hoog zijn. Om de zorg houdbaar en toegankelijk te houden zullen we met ongeveer hetzelfde aantal mensen aan de groeiende zorgvraag moeten voldoen. Al deze facetten vragen om verandering, die niet alleen de zorg maar onze hele samenleving betreft. Er is een behoefte aan een vernieuwd toekomstperspectief.

Een lonkend perspectief

Hoe geven we antwoorden op de vragen van het veranderende zorglandschap? En wat zijn dan de drijfveren om in beweging te komen: de “wonden” zoals hierboven beschreven, of schuilt er achter deze negatieve urgenties voor verandering ook een lonkend perspectief? Van een maatschappij die gaat zorgen en zorg die gaat vermaatschappelijken. Dit lonkend perspectief impliceert een aantal wezenlijke veranderingen. Het vraagt om verbindingen over domeinen en financiële schotten heen. Het gaat uit van de vanzelfsprekendheid van samenredzaamheid. Het vereist een collectieve verantwoordelijkheid voor een zorgzame samenleving.

De toekomst is nu

De roep om fundamentele verandering in de zorg komt naar voren in verschillende visie- en beleidsdocumenten. Zo pleit de RVS voor een omslag van cliëntgerichte zorg naar netwerkgerichte zorg, waarin een steunsysteem voor zorgrelaties centraal staat en waarbij naasten, vrijwilligers en beroepskrachten gelijkwaardig met elkaar samenwerken. Er wordt gesproken van een hybride zorgsysteem, waarbij mengvormen ontstaan tussen betaalde, onbetaalde, georganiseerde, niet-georganiseerde en meer en minder vrijwillige zorg. Daarnaast zal de focus moeten worden verschoven van kwaliteit van zorg naar kwaliteit van leven, waarbij ernaar wordt gestreefd om de ondersteuning en zorg aan te passen op de behoeften en voorkeuren van mensen. Technologie heeft een steeds belangrijkere rol in het aanvullen of vervangen van zorg door menskracht. In het WOZO-programma wordt de visie op de ouderenzorg aangeduid met; “Zelf als het kan”, “Thuis als het kan” en “Digitaal als het kan”. Het doel is om mensen zo lang mogelijk regie op hun eigen leven te laten houden en het zo lang mogelijk uitstellen of zelfs voorkomen van zorg. De opgaven betreffen daarmee niet alleen de zorgsector.

We hebben wat anders te doen

Binnen organisaties in de zorg- en welzijn wordt de noodzaak tot verandering gevoeld. Maar om vorm te kunnen geven aan deze transitie heeft men behoefte aan handvatten. Gezondheidsconcepten als Positieve Gezondheid, Samen beslissen en Reablement worden breed omarmd. Het gedachtegoed achter deze concepten voedt de omslag van ziekte en zorg naar gezondheid en gedrag, en stelt eigen regie van de persoon centraal. Tegelijkertijd wordt duidelijk dat het denken in aanbod gestuurde oplossingen zoals de inzet van technologie en hulpmiddelen, zorg op andere tijdstippen aanbieden, als enige uitkomst niet meer volstaat. Deze oplossingen zijn slechts pleisters voor de uitdagingen waar de zorg voor staat.

Andere benadering nodig

Voor een fundamentele verandering is een andere benadering nodig. Beroepsmatige zorg is dan niet meer het vanzelfsprekende antwoord op een zorg- en/of ondersteuningsvraag, maar, waar nodig, een aanvulling op andere oplossingen. Onderstaand model, gebaseerd op de Schijf van Vijf van Zorgboog, biedt handvatten voor dit proces. Een belangrijk uitgangpunt van beide modellen is dat beroepsmatige zorg en ondersteuning alleen ingezet wordt in situaties waar de andere oplossingen niet toereikend zijn. Een zorgvraag leidt zo niet automatisch tot een zorgindicatie, maar tot een goed gesprek waarin vanuit een breed perspectief verkend wordt wat in deze unieke situatie de vragen en de passende antwoorden zijn. Daarnaast bevat dit model een aantal wezenlijke toevoegingen.

Als vanuit het perspectief van ‘het leven centraal’ verkend wordt welke behoefte iemand daadwerkelijk heeft, kan er aangesloten worden op wat voor deze persoon van wezenlijke betekenis is. Daarmee wordt dan ook aangesloten bij de intrinsieke motivatie en eigen kracht van de persoon: Wat wil iemand zelf kunnen, of waar wil iemand graag aan werken? Vaak blijkt de behoefte ook niet een zorgvraag te zijn. Om te kunnen bekijken wat iemand nodig heeft, gaat het dus niet altijd om passende zorg, maar om passende antwoorden. Dat betekent verder kijken dan protocollen, richtlijnen en handboeken en kiezen voor de oplossing die het beste past bij de persoonlijke wensen, behoeften en situatie van de persoon en omgeving.

Aan de stap ‘zelf’ is ‘leren om iets (weer) zelf te kunnen doen’ toegevoegd. Deze stap stimuleert de persoon in zijn of haar zelfredzaamheid. Er zijn verschillende methoden om de zelfredzaamheid van mensen te bevorderen, zoals Reablement of kortdurende beroepsmatige ondersteuning.

Oplossingsrichtingen

Waar de Schijf van Vijf uitgaat van een volgordelijkheid in oplossingsrichtingen, gaat dit model uit van een palet aan oplossingsrichtingen. Als het zelf niet meer lukt, kan hulp van familie en naasten, het sociale netwerk of de buurt, of digitale zorg en hulpmiddelen een bijdrage leveren aan de behoefte. Beroepsmatige zorg kan tijdelijk ingezet worden om vaardigheden aan te leren en/of te ondersteunen bij het in gebruik nemen van (technologische) hulpmiddelen. Welke van deze oplossingsrichtingen, al dan niet in combinatie met elkaar, een antwoord vormen op de vraag is sterk persoons- en contextafhankelijk. Door op dit punt niet lineair maar in een palet te denken, kan in iedere situatie naar een passend antwoord gezocht worden.

Hoe mooi zou het zijn als de bewegingen van de zorg die gaat vermaatschappelijken en de maatschappij die gaat zorgen in elkaar overvloeien en we met elkaar in staat zijn een zorgzame maatschappij te vormen. Een maatschappij waarin we zelf- en samenredzaam zijn. De toekomst is nu.