Blinde vlekken en zorgtechnologie in de ouderenzorg

Écht duurzaam innoveren in de ouderenzorg met de inzet van zorgtechnologie lukt alleen wanneer een oplossing voldoende aansluit bij een vraag, wens of behoefte van de eindgebruiker.

In die stelling zullen veel zorginnovatoren zich kunnen vinden, verwachten we. Te vaak zien we immers dat een technologie in de kast belandt, omdat de aanschaf ervan eerder is gedaan vanwege beschikbare subsidiegelden en niet omdat er een duidelijke wens of behoefte vanuit de organisatie aan ten grondslag ligt (zie ook de publicatie 13 obstakels om te overwinnen voor structureel innoveren die Vilans deed op basis van een eerdere verkenning). Of een technologie daadwerkelijk goed wordt ingezet wordt in grote mate bepaald door de beleving bij de eindgebruiker, meestal de zorgprofessional dat het hem of haar helpt, ondersteunt of het werk makkelijker en leuker maakt. Kortom, of het voorziet in een wens of behoefte.

Met welke innovaties wordt werk gemakkelijker?

Maar waar zit nu die wens of behoefte van de zorgprofessional? Zijn er ook wensen en behoeften waarvan hij of zij zich misschien minder bewust is, maar die daarom niet minder belangrijk zijn? Met welke innovaties en technologische hulpmiddelen wordt hun werk nu écht gemakkelijker?

Met die vragen in het achterhoofd hebben we ons met een groep onderzoekers van Vilans een aantal weken ‘ondergedompeld’ in de ouderenzorg. Een periode van etnografisch onderzoek (zie kader) bij drie organisaties die zorg bieden aan ouderen met behoefte aan zorg en ondersteuning. Hierbij hebben we geprobeerd om inzicht te krijgen in wensen en behoeften van zorgtechnologie die meer ‘latent’ zijn; als het ware de blinde vlekken van organisaties en medewerkers. Soms zijn bepaalde uitdagingen en problemen namelijk zo ‘normaal’ dat ze niet meer als dusdanig worden ervaren.

Etnografisch onderzoek

Etnografisch onderzoek is een methode van kwalitatief onderzoek, waarbij de onderzoeker zich als het ware ‘onderdompelt’ in een gemeenschap of organisatie. Gedrag, gebeurtenissen en interacties kunnen zij op die manier van dichtbij observeren. De etnografische aanpak stelt de onderzoeker in de gelegenheid om als buitenstaander te kijken, te luisteren, vragen te stellen en op die manier wensen en behoeftes te herkennen waarvan medewerkers zich zelf niet bewust zijn. De meer latente wensen en behoeften dus. Meer weten over het doen van etnografisch onderzoek? Bekijk dan eens dit artikel.

Etnografisch onderzoek resulteert in verhalen, niet in cijfers, metingen of ingevulde vragenlijsten. Voor de weergave van onze bevindingen kiezen we daarom voor een narratieve aanpak: we delen onze inzichten aan de hand van verhalen die gebaseerd zijn op wat we hebben gezien, gehoord en ervaren tijdens de periode van ‘onderdompelen’ in de ouderenzorg.

Efficiëntie in het verpleeghuis

Een voorbeeld van een latente behoefte zagen we tijdens ons onderzoek in één van de verpleeghuizen waar we een periode verbleven: een behandelaar die we spraken tijdens ons onderzoek voerde iedere rapportage in meerdere verschillende systemen in, wat haar dagelijks veel tijd kostte. Zij gaf aan dat dat voor haar de normale gang van zaken was en ervaarde dit niet als een probleem. Pas toen wij onze verwondering hierover met haar deelden, moest ze toegeven dat dit toch wel een stuk efficiënter zou moeten kunnen.

Dit voorbeeld is slechts één van de vele kleine en grote ‘verhalen’ over hoe dingen nog beter, efficiënter, makkelijker en leuker kunnen in de verpleeghuis- en thuiszorg, al dan niet met behulp van innovatieve zorgtechnologieën. De etnografische manier van onderzoeken heeft ons doen verwonderen over hoe de uitdagingen waar de ouderenzorgsector voor staat zich daadwerkelijk manifesteren in het werk van de zorgprofessional. Onze belangrijkste observatie is dat in de wensen en behoeften van de zorgprofessional vaak iets anders centraal staat dan het besparen van tijd, het onderwerp dat meestal centraal staat wanneer zorgtechnologie in gebruik wordt genomen.

Narratief inzet technologie meer centraal

Technologische oplossingen moeten bijvoorbeeld zorgen voor verlichting van de fysieke belasting van het werk in de ouderenzorg, of voor het vergemakkelijken van communicatie. Hoewel dit soort wensen en behoeften natuurlijk indirect te relateren zijn aan arbeidsbesparing, mag wat ons betreft het narratief rond de inzet van zorgtechnologie veel meer centraal staan. Niet omdat tijd besparen niet nodig is, maar omdat we juist behoefte hebben aan oplossingen die het werken en leven van zorgprofessionals simpelweg lichter, makkelijker of prettiger maken.

Een vergelijkbare observatie werd al eerder gedaan door Marly Kiewik, in haar bijdrage aan ICT & Health van oktober 2021:

Efficiëntie en technologie zijn enorm belangrijk, maar zonder aandacht voor de menselijke kant zal het nooit gaan vliegen. Innovatie in de zorg kan alléén slagen als de behoeften van de schaarse en unieke zorgprofessionals leidend zijn en we mensen die de zorg nodig hebben niet uit het oog verliezen.

Inspirerende praktijkvoorbeelden

Om inzicht te geven vanuit het etnografisch onderzoek hebben we een aantal praktijkvoorbeelden uitgewerkt die een ander perspectief bieden op de inzet van zorgtechnologie. Een perspectief waarin niet de wens en behoefte om tijd te besparen centraal staat, maar waarin de focus ligt op de meer latente wensen en behoeften bij zorgprofessionals die wel van belang zijn maar minder aandacht krijgen bij de ontwikkeling en inzet van zorgtechnologie in de ouderenzorg. Met het delen van deze verhalen hopen we beslissers en innovatoren in de ouderenzorg te inspireren, zodat zij verder kijken dan enkel tijdsbesparing als argument om technologie in te zetten.

We nodigen je uit om in de eigen organisatie aan de slag te gaan met etnografische onderzoeksmethoden. En om daarnaast te beschouwen of de ‘blinde vlekken’ in de vier verhalen voor jou en jouw organisatie herkenbaar zijn. Bij ieder verhaal bieden we een werkvorm die kan helpen te reflecteren op dat thema. Bij ieder verhaal vertelt de onderzoeker ook een treffende anekdote. Die vind je als audiobestand bij het verhaal.

Zelf onderzoeken of en hoe zorgtechnologie in jullie organisatie aansluit op wensen en behoeften van zorgprofessionals? Reflecteer op de praktijkverhalen en gebruik ons ‘happertje’.